सन् २०१० मा रुसको सेन्ट पिटसवर्गमा आयोजित बाघको बासस्थान भएका मुलुकका प्रमुखहरूको पहिलो सम्मेलनले सन् २०२२ सम्म बाघको संख्या दोब्बर पार्ने प्रतिवद्दता व्यक्त गर्यो । सोही प्रतिवद्दतालाई नेपालले पूरा गर्यो । प्रतिवद्दता पूरा गर्न विशेष भुमिका बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको छ । निकुञ्जमा बाघको संख्या बढ्नुमा मध्यवर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायको पनि उत्तिकै भुमिका छ ।
बाघको संख्या दोब्बर हुँदा संरक्षणमा लागि पर्ने संसारभरका संरक्षणक्रमी खुसी छन् । दैनिक आन्तरिक र बाह्य पर्यटक बाघ हेर्नकै लागि जङ्गल सफारी जान्छन् । कतिपय पर्यटन व्यवसायीले बाघ देखाएरै ठूलो धनराशि आर्जन गरिरहेका छन् । पाटे बाघको बारेमा व्याख्या गरेर पाटे बाघ नामको पुस्तक लेखक हेमसागर बरालले लेखेका छन् । नेपालमा विक्रम संवत् २००७ सालको राणा शासन अन्त्यसंगै पाटे बाघको संख्या घट्न थालेको हो । उनी यसका लागि राजनीतिक अस्थिरता र २०११ सालमा तराईमा औलो उन्मूलन भएको समाचार फैलिएसंगै तराईमा बढेको बसाईंसराईलाई प्रमुख कारण मानेका छन् । बाघको संख्या नबढ्नुमा माओवादी द्वन्दकालमा चोरी सिकार नियन्त्रण गर्न नसक्नु पनि हो । हाल विभिन्न चरण पार गर्दै पाटे बाघको संख्या त बढ्यो अब यसलाई बचाईराख्ने चुनौती पनि उत्तिकै छ ।
नेपालमा बाघको संख्या कसरी बढ्यो ? यसबारे विभिन्न अध्ययन, अनुसन्धान भएका छन् । खासगरी संरक्षणमा सरकारको नेतृत्वमा गैरसरकारी संस्थाको सक्रिय सहयोग र स्थानीय समुदायको चेतनाले यसमा अहम् भूमिका खेलेको छ । दुर्भाग्य नै ठान्नुपर्छ स्थानीय समुदायले खेलेको भुमिकालाई अहिले बाघको प्रचारबाजी गर्नेहरु संरक्षणका बाधक ठान्छन् ।
लोपोन्मुख पाटे बाघ र समुदायका छाडा कुकुरको के सम्बन्ध छ ? यसले बाघ संरक्षणमा कस्तो असर गर्छ ?
अहिले विशेष गरि बाघको संख्या बढी भएका राष्ट्रिय निकुञ्ज मध्यमा बर्दिया दोस्रोमा पर्छ । यहाँ भर्खरै गणना गरिएको बाघको संख्या १२५ रहेको छ । हरेक दिनजसो बाघ रातको समयमा समुदायमा आउने र मध्यवर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायले पालेका पाल्तु जनावर मार्ने तथा खाएर क्षती पुगाउने गरेको छ । समुदायमा रहेका सामुदायिक छाडा कुकुरलाई समेत बाघले मारेर खाने गरेको घटना धेरै छन । घरपालुवा तथा समुदायका कुकुरमा लुतो, दाद लगायत छालाजन्य रोगहरु प्रकोपको रुपमा देखिएको छ । हरेक वर्षका कात्तिक देखि फागुन, चैतसम्म कुकुरमा बिषाणुले लाग्ने पार्भो ईन्टेराईटिस, डिस्टेमपर लगायतका रोगहरु फैलिरहेका छन् । प्राणघातक रोग रेबिजको जोखिम उत्तिकै छ । यदि सामुदायिक कुकुरमा लागेको पार्भो तथा डिस्टेम्पर कुनै कारण पाटे बाघमा सर्यो भने ठुलो मेहेनत गरेर बढेको बाघको संख्या फेरी पुरानै अवस्थामा नपुग्ला भन्न सकिन्न ।
निकुञ्ज प्रशासनले सामुदायिक कुकुर नियन्त्रण तथा व्यवस्थापनमा के गर्न सक्छ ?
- निकुञ्ज प्रशासनले निकुञ्ज छेउछाउका समुदायमा रहेका छाडा सामुदायिक पोथि कुकुरलाई बन्ध्याकरण शिविर संचालन गरेर बन्ध्याकरण गरेर कुकुरको संख्या नियन्त्रण गर्न सक्छ ।
- हरेक वर्ष निकुञ्ज आसपासका प्राइभेट पाराभेटेरीनरी प्राविधिक परिचालन गरेर रेबिज, कोरोना तथा डिस्टेमपर रोग विरुद्द खोप अभियान संचालन गर्न सक्छ ।
एकपटक सबैले सोच्ने समय भएको छ । समुदायमा रहेका कुकुरलाई ढुङ्गा हानेर तर्साउन भन्दा दिर्घकालिन समाधानका लागि निकुञ्ज प्रशासन, संरक्षणकर्मी र स्थानीय सरकारले हातेमालो गरेर समुदायका कुकुर व्यवस्थापन गर्न लाग्नु पर्ने देखिन्छ ।